Głównym aktem prawa pierwotnego UE jest Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht który wszedł w życie 1 listopada 1993 roku po przeprowadzonych referendach w 12 krajach członkowskich (razem ze zmianami z Nicei, Amsterdamu i Lizbony). W przepisach tego Traktatu wymienia się następujące instytucje UE: Parlament Europejski, Radę Europejską, Radę, Komisję Europejską, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Europejski Bank Centralny i Trybunał Obrachunkowy.
Każda z tych instytucji działa w granicach kompetencji przyznanych jej postanowieniami traktatów. Instytucje te są wspomagane przez organy pomocnicze (Komitet Ekonomiczno-Społeczny oraz Komitet Regionów). Przepisy traktatowe określają sposoby działania tych instytucji, przede wszystkim tworzą katalog zasad, na których opiera się ich funkcjonowanie.
Są to:
- zasada równowagi instytucjonalnej - polega na tym, że żadnej z instytucji nie można przypisać wyłącznych kompetencji wykonawczych ani prawodawczych. Każda wypełnia swoje funkcje, z poszanowaniem funkcji innych;
- zasada autonomii instytucjonalnej - każda z instytucji posiada odpowiednią autonomię, która zapewnia im należyte wykonywanie swoich obowiązków. Zapewnia prawo do określania swojej struktury i zasad działania;
- zasada lojalności międzyinstytucjonalnej - zobowiązuje wszystkie instytucje do lojalnej współpracy w celu realizacji postanowień traktatowych. Zakazuje się działań, mogących utrudnić innym instytucjom wypełnianie ich zadań;
- zasada otwartości - służy wspieraniu dobrych rządów i zapewnia uczestnictwo społeczeństwa obywatelskiego.
Rada Europejska
Pierwsze nieformalne spotkanie przywódców państw członkowskich miało miejsce w 1961r. Nazywano je "konferencjami na szczycie". Były zwoływane by rozstrzygać o istotnych wątpliwościach, znaczących dla funkcjonowania Wspólnot. W 1974r. zaproponowano w Paryżu by spotkania takie odbywały się regularnie trzy razy w roku. Podstawy prawne funkcjonowania Rady Europejskiej określono jednak dopiero w 1986r. w Jednolitym Akcie Europejskim, wskazano tam częstotliwość spotkań oraz skład, nie określono jednak charakteru prawnego tej instytucji. Od 1 grudnia 2009r. na mocy Traktatu z Lizbony Rada Europejska uzyskała formalnie status jednej z siedmiu instytucji UE.
W skład Rady Europejskiej wchodzą: szefowie państw i rządów wszystkich krajów UE, przewodniczący Komisji Europejskiej oraz Wysoki Przedstawiciel do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Posiedzenia RE zwołuje przewodniczący, który również im przewodniczy i który wybierany jest przez Radę Europejską na okres dwóch i pół roku (kadencja może zostać jednokrotnie odnowiona). Przewodniczący Rady Europejskiej reprezentuje ponadto Unię na zewnątrz. Przewodniczący RE jest wybieranie przez nią większością kwalifikowaną głosów na okres 2.5 roku (obecnie przewodniczącym Rady Europejskiej jest Donald Tusk). Spotkania RE odbywają się dwa razy w ciągu półrocza, posiedzenia są zwoływane przez przewodniczącego.
Rada Europejska nie jest instytucją kadencyjną ani nie przewiduje się specjalnego trybu jej powoływania. Obraduje maksymalnie 2 dni a jej posiedzenia nie są jawne. Dąży się aby decyzję podejmowane były w drodze konsensusu. W niektórych przypadkach decyzje są podejmowane jednogłośnie lub większością kwalifikowaną. RE nie posiada swojej siedziby. Kompetencje RE mają głównie charakter polityczny, jej zadaniem jest przyspieszanie i pogłębianie integracji państw członkowskich UE. Traktat o Unii Europejskiej zastrzega, że Rada Europejska nie pełni funkcji prawodawczych. Rada Europejska określa strategiczne cele w zakresie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz podejmuje w tym zakresie niezbędne decyzje. Rada Europejska ma też istotny wpływ na proces przyjmowania nowych członków - określa bowiem ogólne wytyczne co do negocjacji z państwem kandydującym. Może także stwierdzić poważne i stałe naruszenie wartości demokratycznych lub praw człowieka w jednym z państw członkowskich. Rada Europejska posiada także istotne kompetencje kreacyjne - władzę wybierania pewnych organów i instytucji UE. M. in. wybiera przewodniczącego Rady Europejskiej czy też mianuje wysokiego przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.
Rada Unii Europejskiej
Każdy z trzech traktatów założycielskich przewidywał w systemie instytucjonalnym funkcjonowanie Rady W ramach EWWiS (Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) działała Specjalna Rada Ministrów. Z kolei na mocy traktatów z 1957r. powstały dwie kolejne Rady. Dopiero w 1993r. Rada na mocy własnej decyzji przyjęła nazwę Rada Unii Europejskiej. Jest to nazwa zwyczajowa, przepisy traktatowe posługują się bowiem określeniem "Rada". Rada UE ma swoją siedzibę w Brukseli. Rada nie ma swojego stałego składu: w posiedzeniach Rady uczestniczy zawsze jeden minister z każdego kraju Unii w zależności od poruszanej na posiedzeniu tematyki. Rada ds. Ogólnych zapewnia spójność prac różnych składów Rady. Rada ministrów spraw zagranicznych ma stałego przewodniczącego - jest nim Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, wszystkim innym posiedzeniom Rady przewodniczy odpowiedni minister kraju, który wówczas sprawuje rotacyjną prezydencję w Unii Europejskiej. Ogólnie o kompetencjach Rady UE mówi art. 16 Traktatu UE, zgodnie z nim, sprawuje ona funkcję prawodawczą oraz budżetową. Wśród kompetencji prawodawczych znajdują się np.: prawo do wydawania rozporządzeń i dyrektyw, prawo do zmiany postanowień traktatów założycielskich, kompetencja do podjęcia właściwych działań w sprawach, które nie zostały wymienione w Traktacie, gdy okaże się że są niezbędne do osiągnięcia jednego z celów Unii.
Komisja Europejska
Oficjalną siedzibą Komisji jest Bruksela, choć posiada ona także swoje biura w Luksemburgu. We wszystkich państwach UE komisja posiada przedstawiciela (reprezentacje). Procedura powołania Komisji składa się z kilku etapów. Pierwszy etap polega na uzgodnieniu przez rządzących państwami członkowskimi wspólnej kandydatury na Przewodniczącego Komisji. Kandydat, który uzyskał większością kwalifikowaną nominację Rady Europejskiej zostaje przedstawiony PE, który nominację Rady musi w głosowaniu zatwierdzić. Kandydat na przewodniczącego KE jest wybierany przez PE większością głosów członków wchodzących w jego skład. Następnie rządy państw wskazują w porozumieniu z nominowanym przewodniczącym, kandydatów na komisarzy, którzy muszą zostać zaakceptowani przez Radę. Lista podlega zatwierdzeniu przez PE. Ostateczne głosowanie w Parlamencie, poprzedzone jest przesłuchaniami kandydatów we właściwych komisjach parlamentarnych. Następnie Rada Europejska mianuje formalnie przewodniczącego i pozostałych członków Komisji, stanowiąc kwalifikowaną większością głosów.
Komisarze wybierani są na pięcioletnią kadencję. W skład Komisji wchodzi jeden członek Komisji (komisarz europejski) z każdego kraju UE, w tym przewodniczący Komisji i wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, który jest jednym z wiceprzewodniczących Komisji. Jedną z najważniejszych kompetencji KE jest czuwanie nad przestrzeganiem Traktatów UE przez państwa członkowskie, możemy nazwać ją "strażnikiem traktatów". W celu wypełnienie tej funkcji, KE posiada różnego rodzaju uprawnienia kontrolne, np. wszczynanie postępowań przed Trybunałem Sprawiedliwości UE w sprawie naruszenia postanowień traktatu przez państwo członkowskie. Jeśli chodzi o kompetencje prawodawcze, to KE posiada wyłączne prawo inicjatywy prawodawczej. Funkcja wykonawcza przejawia się wykonywaniem przez Komisję budżetu UE. Przygotowuje jego projekt i jest odpowiedzialna za jego wykonanie w granicach przyznanych środków oraz z poszanowaniem zasady należytego zarządzania finansami.
Parlament Europejski
W strukturach wspólnoty istnieje od jej początków. EWWiS przewidywała powołanie Wspólnego Zgromadzenia, którego zadaniem, było pełnienie funkcji doradczych. Nazwę "Parlament Europejski" przyjęto w 1962r. Nazwa ta została wprowadzona postanowieniami Jednolitego Aktu Europejskiego z 1987r. Pierwsze wybory bezpośrednie do PE odbyły się w 1979r. Parlament liczy obecnie 751 eurodeputowanych, sprawujących mandat wolny przez 5 letnią kadencję. Traktat o UE stanowi, że liczba członków PE nie przekracza 750 deputowanych, nie licząc przewodniczącego Parlamentu. Zgodnie z TUE, minimalną liczbę, którą należy wybrać w państwie członkowskim, stanowi 6 posłów. Natomiast żadne państwo członkowskie nie może mieć przyznanych więcej niż 96 miejsc. Decyzję określająca skład PE przyjmuje jednomyślnie Rada Europejska, czyni to z inicjatywy Parlamentu i po otrzymaniu jego zgody. Struktura wewnętrzna Parlamentu Europejskiego podzielona jest na organy traktatowe (wymienione w TWE) i organy regulaminowe (wymienione w Regulaminie PE). W skład organów traktatowych wchodzą Przewodniczący oraz Prezydium. Od 2009 roku przewodniczącym, stojącym na czele prac PE, jest Martin Schultz.
Prezydium to Przewodniczący, 14 wiceprzewodniczących i Komitet Kwestorów (głos doradczy) - kieruje ono wewnętrznym funkcjonowaniem Parlamentu Europejskiego. Organy regulaminowe to organy przewodnictwa wewnętrznego (organy traktatowe oraz wiceprzewodniczący, kwestorzy, Konferencja Przewodniczących, Konferencja Przewodniczących Komisji, Konferencja Przewodniczących Delegacji), komisje parlamentarne oraz frakcje polityczne.
Parlament Europejski pełni trzy podstawowe funkcje:
- Funkcja ustawodawcza - uchwala, wraz z Radą UE, przepisy prawa europejskiego, w oparciu o wnioski ustawodawcze Komisji Europejskiej, podejmuje decyzje w sprawie umów międzynarodowych, podejmuje decyzje w sprawie rozszerzenia UE;
- Funkcja nadzorcza - sprawuje nadzór demokratyczny nad pozostałymi instytucjami europejskim i wybiera przewodniczącego Komisji i zatwierdza skład Komisji; może uchwalić "wotum nieufności", zmuszając Komisję do dymisji udziela absolutorium z wykonania budżetu, tzn. zatwierdza prawidłowe wykonanie budżetu rozpatruje petycje od obywateli oraz powołuje komisje śledcze;
- Funkcja budżetowa - wraz z Radą ustanawia budżet UE zatwierdza długoterminowy budżet UE, tzw. wieloletnie ramy finansowe.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Trybunał powstał na mocy traktatu o EWWiS, na wzór francuskiego Naczelnego Sądu Administracyjnego, na mocy umowy o wspólnych instytucjach z 25 marca 1957 roku oraz Protokołu o statucie Trybunału Sprawiedliwości objął jurysdykcją sprawy wszystkich trzech Wspólnot. W 1989 roku (na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego) przy Trybunale utworzono Sąd Pierwszej Instancji (obecnie Sąd), którego orzecznictwo dotyczy spraw dotyczących osób fizycznych i prawnych. Jego wyroki są prawomocne. Wraz z wejściem w życie traktatu lizbońskiego Trybunał zmienił nazwę na Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Został również zreorganizowany - w jego struktury włączono dwie dawniej oddzielne instytucje: Sąd Pierwszej Instancji i Sąd do spraw Służby Publicznej. Trzecim organem sądowniczym został Trybunał Sprawiedliwości, pod względem charakteru będący bezpośrednim następcą Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich.
Trybunał Sprawiedliwości obejmuje trzy organy sądowe:
- Trybunał Sprawiedliwości, który zajmuje się przekazywanymi przez sądy krajowe wnioskami o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, niektórymi skargami o stwierdzenie nieważności i odwołaniami.
- Sąd, który orzeka w sprawach o stwierdzenie nieważności przedłożonych przez osoby fizyczne i przedsiębiorstwa oraz, w niektórych przypadkach, przez rządy krajów UE. W praktyce oznacza to, że Sąd orzeka przede wszystkim w sprawach dotyczących prawa konkurencji, pomocy państwa, handlu, rolnictwa i znaków towarowych.
- Sąd do spraw Służby Publicznej, który orzeka w sporach między UE a urzędnikami służby cywilnej UE. Sędziowie i rzecznicy generalni są nominowani za wspólnym porozumieniem przez rządy krajów UE na odnawialną 6-letnią kadencję. Sędziowie wybierają spośród siebie prezesa na odnawialny okres 3 lat.
Do kompetencji Trybunału sprawiedliwości UE należą przede wszystkim: kontrola legalności aktów prawnych UE, czuwanie nad poszanowaniem przez państwa członkowskie obowiązków wynikających z traktatów, dokonywanie obowiązującej wykładni prawa UE odpowiadając na pytania prejudycjalne zadawane przez sądy krajowe.
Europejski Bank Centralny
Powstał w 1998r. a jego siedzibą jest Frankfurt nad Menem. Zarządza euro oraz ustala ramy polityki gospodarczej i pieniężnej UE i ją realizuje. Głównym celem EBC jest utrzymywanie stabilności cen i tym samym wspieranie zatrudnienia i zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Swoimi działaniami zmierza do utrzymania rocznego wzrostu cen dóbr konsumenckich poniżej 2%. Dążąc do zachowania takiego poziomu podejmuje różnego rodzaju działania. Po pierwsze kontroluje podaż pieniądza przez ustalanie stopy procentowej obowiązującej w całym obszarze euro. Po drugie monitoruje tendencje cen i ocenia ich ryzyko dla strefy euro. Europejski Bank Centralny wchodzi wraz z 27 bankami centralnymi państw członkowskich do Europejskiego Systemu Banków Centralnych (EBSC). Wśród organów EBC wymienić należy: zarząd, Radę Prezesów oraz Radę Ogólną. Zarząd składa się z Prezesa EBC, wiceprezesa, oraz 4 członów. Zarząd mianowany jest przez Radę Europejską. Kadencja jego członków wynosi 8 lat.
Trybunał Obrachunkowy
Powołany decyzją Rady na mocy Traktatu Brukselskiego z 1975r. a swoją działalność rozpoczął w 1977r. Jest to instytucja kontrolująca wykonanie budżetu oraz wpływy i wydatki Wspólnot Europejskich. Jej siedzibą jest Luksemburg. W skład TO wchodzi jeden obywatel z każdego państwa członkowskiego. Kandydaci na członków Trybunału muszą posiadać doświadczenie z pracy w krajowych instytucjach kontroli zewnętrznej albo szczególne kwalifikacje. Są powoływani przez Radę Unii Europejskiej a ich kadencja trwa 6 lat. W pełnieniu swych funkcji są całkowicie niezależni.
Przeprowadza on trzy rodzaje kontroli:
- Kontrole finansowe - weryfikuje czy w sprawozdaniach właściwie przedstawiono sytuację finansową, wyniki finansowe i przepływy pieniężne w danym roku
- Kontrole zgodności - weryfikuje czy transakcje finansowe są zgodne z przepisami
- Kontrole wykonania zadań - weryfikuje czy fundusze UE zostały wykorzystane w jak najbardziej oszczędny i wydajny sposób do osiągnięcia założonych celów.
Trybunał podzielony jest na grupy kontroli, tzw. izby. Przygotowują one projekty sprawozdań i opinii, które następnie są formalnie przyjmowane przez członków Trybunału. Choć dyskusja o zaletach i wadach członkostwa w tej organizacji pozostaje otwarta, to nie można zapominać, że nasza obecność w strukturach UE rodzi określonego rodzaju kompetencje dla naszego państwa, między innymi związane z funkcjonowaniem odpowiednich instytucji UE i dlatego, należy posiadać określoną wiedzę dotyczącą ich organizacji, składu czy kompetencji.
Źródła:
- http://www.uniaeuropejska.info.pl/